Những cơn mưa lớn xuất hiện bất chợt đang biến không ít khu đô thị thành “biển nước”, khiến cuộc sống của hàng nghìn hộ gia đình bị đảo lộn. Dưới tác động của biến đổi khí hậu và sự quá tải của hệ thống hạ tầng thoát nước, tình trạng ngập úng ngày càng trở nên phức tạp và khó kiểm soát hơn. Chính vì vậy, việc tìm ra giải pháp kiến trúc chống ngập lụt cho nhà ở đô thị là vấn đề cấp thiết, giúp người dân bảo vệ tài sản và ổn định cuộc sống.
Thực trạng ngập lụt tại các đô thị
Một điều đáng lưu tâm là tình trạng ngập lụt thường xuyên hiện nay không chỉ diễn ra tại các vùng ven sông – biển, mà là tình trạng bức bối của dân cư tận sâu trong các khu đô thị từ nhỏ tới lớn tại Việt Nam và trên toàn thế giới.
Tình hình ngập trên phạm vi toàn cầu
Theo tìm hiểu của công ty môi trường HDC, Ngập lụt hiện không còn là vấn đề riêng của các quốc gia châu Á mà đã trở thành một thách thức mang tính toàn cầu. Tại các nước có khí hậu nhiệt đới gió mùa như Thái Lan, Trung Quốc hay Nhật Bản, nhiều thành phố thường xuyên đối mặt với tình trạng ngập úng nghiêm trọng kéo dài, gây tổn thất lớn về kinh tế và đời sống dân sinh. Ở châu Âu, các quốc gia như Đức và Ba Lan cũng từng trải qua trận lũ lịch sử năm 1997 – được xem là thảm họa thiên nhiên lớn nhất trong hơn một thế kỷ.
Theo thống kê của Liên Hợp Quốc, chỉ trong vòng hai thập kỷ, số người bị ảnh hưởng bởi ngập lụt đã tăng lên gấp nhiều lần. Nguyên nhân chủ yếu là do tốc độ đô thị hóa diễn ra quá nhanh trong khi hệ thống hạ tầng thoát nước chưa được đầu tư đồng bộ. Ngay cả ở Mỹ – nơi có nền quản lý đô thị hiện đại – thiệt hại do ngập nước đô thị vẫn tăng trung bình khoảng 4% mỗi năm trong suốt thế kỷ 20.
Những dữ liệu này cho thấy ngập lụt đã trở thành vấn đề toàn cầu, không chỉ là hiện tượng thiên nhiên mà còn là hệ quả của quá trình phát triển đô thị thiếu bền vững. Chính vì vậy, việc nghiên cứu và áp dụng các giải pháp kiến trúc chống ngập cho nhà ở, công trình dân dụng và hạ tầng đô thị là điều tất yếu. Đây không chỉ là biện pháp bảo vệ tài sản và an toàn con người mà còn góp phần nâng cao năng lực thích ứng của các đô thị trước tác động ngày càng rõ rệt của biến đổi khí hậu.
Thực trạng ngập lụt tại Việt Nam
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và đô thị hóa nhanh, ngập úng ngày càng trở thành vấn đề nghiêm trọng ở nước ta. Theo số liệu khí tượng, tần suất mưa lớn, bão lũ và nước dâng bất thường tăng mạnh trong hai thập kỷ qua, gây thiệt hại nặng nề về người và tài sản. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết về các giải pháp kiến trúc chống ngập phù hợp với điều kiện từng địa phương.
Tại Hà Nội, ngập úng gần như là “điệp khúc” mỗi mùa mưa. Chỉ một trận mưa kéo dài 2–3 giờ với lượng mưa khoảng 50mm cũng đủ khiến hàng chục tuyến phố bị ngập. Trận mưa lịch sử năm 1984 đã làm gần nửa thành phố chìm trong nước, gây tê liệt giao thông và đình trệ sản xuất. Hiện nay, nhiều khu vực trũng như Giáp Bát, Kim Liên, Văn Chương tại Hà Nội ngập sâu chưa từng thấy là điều thường xuyên diễn ra, cho thấy hệ thống thoát nước chưa theo kịp tốc độ phát triển đô thị.
Tại Hải Phòng, tình trạng tương tự cũng diễn ra. Các tuyến phố trung tâm như Cầu Đất, Lương Khánh Thiện thường xuyên ngập sâu sau mưa dù thành phố đã nhiều lần cải tạo hạ tầng. Thực tế này cho thấy nhu cầu áp dụng giải pháp xây dựng bền vững, đặc biệt là thiết kế nhà ở chống ngập, là vô cùng cần thiết.
Ở TP. Hồ Chí Minh, vấn đề ngập càng phức tạp do địa hình thấp và ảnh hưởng triều cường. Chỉ cần mưa lớn trùng thời điểm nước dâng, nhiều khu dân cư bị ngập sâu đến 0,5–1m. Không chỉ thiệt hại kinh tế, nước thải tràn ra đường còn gây ô nhiễm môi trường và ảnh hưởng sức khỏe cộng đồng. Điều đó cho thấy, việc kết hợp hệ thống thoát nước thông minh cùng giải pháp kiến trúc chống ngập tại nhà là hướng đi cấp bách.
Miền Trung cũng chịu ảnh hưởng nặng nề của thiên tai, đặc biệt là bão lũ. Trận lũ năm 1993 ở Phú Yên từng khiến thị xã Tuy Hòa gần như bị nhấn chìm, có nơi nước ngập tới 2m. Kinh tế – xã hội tê liệt, người dân phải di chuyển bằng xuồng trong khu phố. Đây là minh chứng rõ nét cho sự cần thiết của việc thiết kế nhà ở chống ngập và xây dựng hạ tầng kiên cố.
Tóm lại, ngập úng ở các đô thị lớn của Việt Nam không còn là hiện tượng tạm thời mà đã trở thành thách thức thường trực. Để ứng phó hiệu quả, cần kết hợp giải pháp kiến trúc chống ngập lụt cho nhà ở với quy hoạch hạ tầng đồng bộ, giúp đảm bảo an toàn và chất lượng sống cho cư dân đô thị.
Nguyên nhân gây ra tình trạng ngập úng đô thị
Yếu tố con người đóng vai trò quyết định trong việc khiến tình trạng ngập úng đô thị ngày càng trầm trọng. Việc phát triển đô thị thiếu quy hoạch, cùng với sự chủ quan trong bảo vệ môi trường, xử lý nước thải và kiến trúc hạ tầng, đã làm mất đi sự cân bằng tự nhiên vốn có của hệ thống thoát nước.
Tác động của các yếu tố tự nhiên (khách quan)
Tổng thể, các yếu tố tự nhiên như khí hậu, địa hình và đặc điểm thủy văn chính là nguyên nhân nền tảng khiến ngập úng trở thành thách thức lớn đối với các đô thị Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu và mưa cực đoan ngày càng gia tăng.
Lượng mưa lớn & bão nhiệt đới
Việt Nam thuộc khu vực nhiệt đới gió mùa, hằng năm thường xuyên hứng chịu tác động của bão, áp thấp nhiệt đới và gió mùa mạnh. Lượng mưa trung bình đạt từ 1.500–2.000 mm/năm, trong đó 70–80% tập trung vào mùa mưa lũ.
Khi mưa lớn xuất hiện trong thời gian ngắn, cộng thêm ảnh hưởng của thủy triều hoặc lũ từ thượng nguồn, nhiều đô thị nhanh chóng bị ngập sâu. Những trận ngập lịch sử tại Hà Nội năm 1984 hay Phú Yên năm 1993 là minh chứng rõ ràng cho tình trạng này.
Địa hình thấp và chịu ảnh hưởng của triều cường
Hầu hết các thành phố lớn của Việt Nam đều nằm dọc theo sông hoặc gần biển, địa hình tương đối bằng phẳng và có nhiều khu vực thấp hơn mực nước sông vào mùa mưa. Điều này khiến khả năng thoát nước tự nhiên bị hạn chế đáng kể.
Ở Hà Nội, khi mực nước sông Hồng vượt mức báo động 1, chỉ cần một trận mưa trên 50 mm cũng có thể gây ngập cục bộ. Tại Hải Phòng và TP.HCM, hiện tượng “ngập kép” thường xuyên xảy ra khi mưa lớn trùng với kỳ triều cường. Đặc biệt, khu vực phía Nam TP.HCM có cao độ chỉ khoảng 1–2 m so với mực nước biển, nên chỉ cần triều lên cao là có thể ngập, ngay cả khi không có mưa lớn.
Ảnh hưởng từ hệ thống sông ngòi, kênh rạch
Vùng đồng bằng Việt Nam sở hữu mạng lưới sông ngòi và kênh rạch dày đặc – vốn là lợi thế tự nhiên trong phát triển nông nghiệp và giao thông đường thủy. Tuy nhiên, khi triều cường kết hợp với việc xả lũ từ các hồ chứa như Dầu Tiếng hay Trị An, hệ thống thoát nước nhanh chóng bị quá tải.
Hệ quả là nhiều khu vực đô thị phải chịu cảnh ngập diện rộng, thời gian rút nước kéo dài, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh hoạt, sản xuất và giao thông của người dân.
Nguyên nhân đến từ con người (chủ quan)
Trong các nguyên nhân gây nên ngập úng thì yếu tố con người là lớn nhất, trực tiếp nhất. Mặc dù mang thiên hướng cải tạo tự nhiên nhưng nhiều vấn đề, trong đó có thoát nước, chống ngập lại không được chú trọng.
Gia tăng diện tích bề mặt không thấm nước
Sự phát triển mạnh mẽ của đô thị hóa đã khiến các khu đất tự nhiên bị thay thế bởi những công trình bê tông, đường nhựa và hệ thống hạ tầng kỹ thuật dày đặc. Khi lớp đất thấm nước bị che phủ, lượng nước mưa không còn cơ hội thấm xuống mà dồn lại trên bề mặt, hình thành dòng chảy tập trung, dẫn đến úng ngập nhanh hơn.
Theo các nghiên cứu được Tin môi trường thu thập, khi diện tích bề mặt không thấm vượt quá 40%, thời gian để nước đạt đỉnh lũ có thể giảm một nửa, trong khi lưu lượng đỉnh tăng đến 90% – minh chứng rõ rệt cho tác động tiêu cực của quá trình đô thị hóa thiếu kiểm soát.
Áp lực dân số và nhu cầu sử dụng nước tăng cao
Cùng với tốc độ đô thị hóa, dân số tại các thành phố lớn tăng nhanh, kéo theo nhu cầu sử dụng nước cho sinh hoạt, sản xuất và dịch vụ. Lượng nước thải xả ra môi trường ngày càng lớn, đổ vào các hệ thống cống vốn đã yếu kém.
Khi xảy ra mưa lớn, hệ thống này không chỉ phải xử lý nước mưa mà còn phải gánh thêm lượng nước thải sinh hoạt khổng lồ, dẫn đến quá tải, tắc nghẽn và gây ngập nghiêm trọng tại nhiều khu vực.
Quy hoạch và quản lý hạ tầng thoát nước còn hạn chế
Một trong những nguyên nhân chính khiến ngập úng đô thị kéo dài là quy hoạch hệ thống thoát nước thiếu đồng bộ và không được đầu tư đúng mức. Ở nhiều thành phố, mạng lưới cống rãnh đã xuống cấp hoặc không đủ năng lực đáp ứng tốc độ đô thị hóa nhanh chóng.
Việc san lấp kênh rạch, lấn chiếm ao hồ để xây dựng nhà ở, trung tâm thương mại… làm giảm đáng kể khả năng trữ nước tự nhiên. Bên cạnh đó, công tác duy tu, nạo vét, vận hành hệ thống thoát nước chưa được thực hiện thường xuyên, khiến dòng chảy bị tắc nghẽn, nước rút chậm, và ngập úng trở thành “căn bệnh mãn tính” của nhiều đô thị.
Các giải pháp kiến trúc giúp nhà ở chống ngập hiệu quả
Sau đây là phần nghiên cứu và giải pháp trình bày một số phương pháp chống ngập hiệu quả. Hiện tại có thể nhận thấy người dân thủ đô xây dựng cửa chống ngập trong những đợt ngập úng vừa qua, tuy nhiên đây chỉ là những biện pháp đối phó, vấn đề chống ngập cần sự đầu tư bài bản, rộng khắp và đồng bộ từ trung ương, và trong các quy hoạch kiến trúc từ tổng thể đến chi tiết.
Nâng cao phần nền móng vượt mực nước lũ
Một trong những biện pháp thiết kế quan trọng để hạn chế ngập cho nhà ở là xây dựng nền móng cao hơn mức nước lũ lịch sử. Các kiến trúc sư cần căn cứ vào số liệu khí tượng, bản đồ ngập và địa hình khu vực để xác định cao độ an toàn.
Mô hình nhà sàn hoặc nhà có sàn nâng là lựa chọn tối ưu, giúp nước mưa dễ dàng thoát mà không ảnh hưởng đến không gian sinh hoạt. Đồng thời, việc gia cố nền bằng bê tông cốt thép hoặc sử dụng móng cọc khoan nhồi sẽ tăng khả năng chịu lực và giúp công trình bền vững hơn trong điều kiện đô thị thường xuyên ngập nước.
Sử dụng vật liệu chống thấm và chịu ẩm tốt
Bên cạnh kết cấu, vật liệu xây dựng đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ ngôi nhà trước tác động của nước và độ ẩm cao. Các vật liệu như bê tông đặc, gạch tráng men, thép mạ kẽm, ván ép chịu nước hoặc sơn phủ epoxy đều có khả năng chống thấm vượt trội, giúp hạn chế hư hại khi xảy ra ngập.
Việc áp dụng các vật liệu này không chỉ tăng tuổi thọ công trình, mà còn giảm chi phí bảo trì, sửa chữa, đồng thời giữ cho không gian nhà ở luôn khô ráo, bền đẹp trong môi trường ẩm ướt.
Sử dụng lớp phủ chống thấm đa tầng
Để ngăn nước thấm vào công trình, việc phủ các lớp chống thấm và chất bịt kín cho tường, nền, khe hở và cửa là giải pháp phổ biến trong thiết kế nhà hiện đại. Lớp màng hoặc veneer chống thấm sẽ tạo thành lá chắn liên tục, đặc biệt hiệu quả đối với những ngôi nhà nằm ở khu vực thấp, dễ ngập. Khi kết hợp thêm lớp cách nhiệt bằng bọt ô kín, không gian bên trong vẫn khô ráo, an toàn ngay cả khi xung quanh bị bao phủ bởi nước.
Bảo vệ hệ thống kỹ thuật và thiết bị điện
Các hệ thống như điện, ống nước, thông gió, điều hòa (HVAC) là những khu vực dễ bị ảnh hưởng khi có ngập lụt. Do đó, khi thiết kế nhà chống ngập, cần nâng cao vị trí lắp đặt thiết bị kỹ thuật lên trên mực nước lũ dự kiến.
Ngoài ra, có thể bọc bảo vệ bằng vỏ thép, vật liệu cách điện hoặc đặt trong buồng kỹ thuật riêng biệt. Giải pháp này giúp tránh rủi ro chập điện, cháy nổ và giảm chi phí sửa chữa sau mỗi đợt ngập.
Nếu trường hợp mức nước dâng cao hơn, có thể phòng tránh các khu vực này ở những chỗ dễ bị ngập bằng cách xây dựng các vách ngăn chống ngập nước bao quanh để che chắn không để nước tràn vào các khu vực này (giải pháp tạm thời)
Gia cố và cố định bể chứa nhiên liệu
Trong một số công trình, bể chứa dầu hoặc nhiên liệu có thể bị nổi, lật hoặc rò rỉ khi nước dâng cao, gây ô nhiễm môi trường. Để khắc phục, cần cố định chắc chắn bằng hệ thống neo, dây đai hoặc đặt trên khối bê tông nặng. Cách làm này vừa đảm bảo an toàn kỹ thuật, vừa giữ vững kết cấu hạ tầng trong điều kiện nước lũ mạnh.
Tích hợp lỗ thoát áp lực thủy tĩnh
Một biện pháp ít được biết đến nhưng mang lại hiệu quả cao là lắp đặt lỗ thông hơi nền móng. Giải pháp này cho phép nước đi qua có kiểm soát, từ đó giảm áp lực nước lên tường – nguyên nhân chính gây nứt vỡ kết cấu. Khi kết hợp cùng vật liệu chịu nước bên trong và hệ thống bơm thoát dự phòng, đặc biệt ở tầng hầm, công trình sẽ giảm đáng kể nguy cơ ngập sâu và hư hại dài hạn.
Xây dựng tường chắn và đê bảo vệ
Tại các khu vực đô thị thường xuyên bị ngập, việc xây tường chắn lũ hoặc đê bao kiên cố là giải pháp mang tính bền vững lâu dài. Tường bê tông cốt thép hoặc đê đất nén có lõi chống thấm giúp tạo ra lớp phòng thủ vững chắc trước dòng nước.
Tuy nhiên, để duy trì hiệu quả, hệ thống này cần được bảo dưỡng định kỳ, tránh tình trạng nứt vỡ hoặc sụt lún. Dù chi phí thi công khá cao và chiếm diện tích, song hiệu quả bảo vệ toàn diện khuôn viên là ưu điểm lớn của giải pháp này.
Lắp đặt van chống trào ngược cống thoát nước
Khi mưa lớn khiến hệ thống thoát nước đô thị quá tải, nước thải thường tràn ngược vào nhà qua đường ống. Để ngăn tình trạng này, van chặn trào ngược được xem là thiết bị không thể thiếu. Loại van cửa kín có khả năng chịu áp lực cao, giúp ngăn nước bẩn xâm nhập, đảm bảo vệ sinh và an toàn cho môi trường sống. Dù là một chi tiết nhỏ, nhưng nó mang lại hiệu quả bảo vệ lớn cho toàn bộ công trình.
Thiết kế cảnh quan hỗ trợ thoát nước tự nhiên
Cảnh quan quanh nhà nếu được thiết kế hợp lý sẽ giúp hạn chế đáng kể tình trạng ngập úng cục bộ. Khu vực sân vườn, lối đi nên được tạo độ dốc hướng ra ngoài, thay vì để nước dồn về phía nhà.
Việc sử dụng vật liệu thấm nước như đất pha cát – sét, gạch thoát nước hoặc lớp phủ sinh thái giúp điều tiết dòng chảy mặt hiệu quả. Khi kết hợp với rãnh thoát, bồn cây và hệ thống thấm ngầm, đây không chỉ là giải pháp kỹ thuật mà còn góp phần xanh hóa không gian sống, thân thiện với môi trường.
Ứng dụng cửa chống tràn và rào chắn di động
Trong số các giải pháp kiến trúc chống ngập, cửa chống tràn và tấm chắn nước di động được đánh giá cao nhờ tính linh hoạt và dễ sử dụng. Các tấm panel hợp kim nhôm, thép mạ kẽm hoặc composite được gắn trực tiếp vào khung cửa, lối đi thấp hoặc cửa sổ. Khi có mưa lớn, người dùng chỉ mất vài phút để dựng rào chắn, tạo thành lớp bảo vệ tạm thời nhưng hiệu quả, ngăn nước tràn vào nhà.
Điểm mạnh của giải pháp cửa chống ngập tại Hà Nội này là chi phí hợp lý, gọn nhẹ, dễ tháo lắp, rất phù hợp với nhà phố, công trình thương mại hoặc khu dân cư đô thị. Tuy nhiên, để đảm bảo tính hiệu quả, rào chắn cần được bảo quản khô ráo, kiểm tra định kỳ và người sử dụng nên được hướng dẫn thao tác trước mùa mưa để ứng phó kịp thời khi có ngập xảy ra.
Lời kết
Những giải pháp kiến trúc hiện đại không chỉ giúp chống ngập hiệu quả mà còn hướng đến cuộc sống an toàn, bền vững giữa biến đổi khí hậu ngày càng phức tạp. Chủ động áp dụng các biện pháp phù hợp ngay từ khâu thiết kế và thi công sẽ giúp mỗi gia đình bảo vệ tổ ấm và tài sản trước nguy cơ thiên tai, đồng thời góp phần xây dựng đô thị chống chịu tốt hơn trong tương lai.